Język polski podobno należy do jednych z najtrudniejszych na świecie. Jego nauka wymaga nie lada cierpliwości i zapamiętywania jakże skomplikowanych reguł gramatyki (mogą to potwierdzić zarówno nasi najbliżsi sąsiedzi, jak i osoby mieszkające tysiące kilometrów od naszego pięknego kraju). Jednak jest coś, co go łączy z innymi językami na świecie. To przecież wspólny, naturalny kod, który służy głównie do wymiany informacji. Okazuje się jednak, że można wyróżnić kilka jego funkcji, które rozbudowują, rozszerzają, a nawet uszlachetniają ludzką mowę i porozumiewanie się wszędzie, o każdej możliwej porze dnia i nocy.
Po co są funkcje językowe?
Funkcje języka powodują przede wszystkim to, że nie gubimy się w tym, co chciał nam przekazać nadawca albo rozmówca. Wszystkie myśli przyjmują formę zrozumiałych, uniwersalnych słów. Stają się precyzyjne, zrozumiałe, oczywiste. Jest to na tyle ważne zagadnienie, że często pojawia się na maturze ustnej oraz zawsze jest omawiane na lekcjach języka polskiego (szczególnie w szkołach średnich). Czy to oznacza, że jest nudne i ciężko zapamiętać szczegóły? Niekoniecznie!
Podział funkcji językowych
Przejdźmy do podstawowego pogrupowania funkcji językowych. Okazuje się, że rozróżnia się ich aż osiem. Jednak sama definicja każdej z nich nie jest bardzo trudna do przyswojenia. Ludzie, którzy mają umysł ścisły i na co dzień skupiają się na funkcjach typowo metamatematycznych też powinni dość szybko pojąć, o co chodzi w tej językowej dziedzinie.
Na konkretne przykłady jeszcze będzie miejsce poniżej. W tym akapicie wymienimy tylko poszczególne funkcje języka, które istnieją zarówno w świecie literackim, jak i w mowie potocznej, która stosowana jest najczęściej. Do takich funkcji zaliczają się zatem:
- funkcje informatywne (przekazujące informacje);
- funkcje ekspresywne (wyrażające emocje nadawcy);
- funkcje konatywne zwane także impresywnymi (zawsze w pełni skupione na odbiorcy wypowiedzi, a także mające na celu nakłonienie go do konkretnego działania);
- poetyckie (ich cel to wywołanie odpowiednich doznań natury estetycznej);
- fatyczne (stosowane po to, aby podtrzymać rozmowę jak najdłużej);
- magiczne (pojawiające się w zaklęciach itp.);
- metajęzykowe (używane, gdy dyskutujemy o samym języku);
- stanowiące (potrafiące zmieniać rzeczywistość i samo postrzeganie rzeczywistości).
Niektóre mają dziwne nazwy, prawda? Spokojnie. Dalsza część tekstu wyjaśni, czym dokładnie je odróżnić.
Funkcje informatywne i ekspresywne
Zacznijmy od tej pierwszej, chyba najbardziej kojarzonej. Otóż funkcje języka określane jako informatywne są stosowane w jednym celu. Mają, co już było wspomniane, dzielić się wiadomościami, faktami, oznajmiać coś, wyjaśniać kontekst itd. Komunikaty są więc jasne, obiektywne, bez zabarwienia emocjonalnego. Znajdują się one w zdaniach typowo oznajmujących. Nie ma w nich artystycznych ozdobników i elementów. Jest za to rzeczowość, precyzja. Poza tym taka funkcja charakteryzuje się również występowaniem terminów i faktów.
Jeśli natomiast mowa o funkcjach ekspresywnych, to tutaj mamy na myśli zdania o wyraźnym zabarwieniu emocjonalnym. Cechujące się oczywiście subiektywnością. Nadawca w trakcie rozmowy z odbiorcami krzyczy, stosuje zaimki osobowe. W ten sposób bezpośrednio nawiązuje do rzeczy, o której pragnie opowiedzieć. W jego wypowiedziach nie może zabraknąć też specjalnych środków stylistycznych.
Impresja kontra poetyka
Pora na kolejne funkcje języka. Zestawiliśmy je w jednym rozdziale, bo stanowią one spory kontrast. Weźmy na przykład funkcję konatywną, bardziej znaną jako impresywna. W jej przypadku chodzi o to, aby odbiorca był nakłoniony do jakichś zadań, czynów itd. Każda wypowiedź ma bowiem właściwości perswazyjne.
W kontrze do funkcji impresywnej stoi funkcja poetycka. Tutaj najważniejsza jest sama formą wypowiedzi, a niej przekaz. Nic więc dziwnego, że spotykamy ją w tekstach literackich (w szeroko rozumianej prozie oraz utworach czysto poetyckich). Bogata w metafory i porównania pozwala zapomnieć o tym, że ktoś na siłę próbuje przekonywać do własnych racji. Przenosi za to w piękny świat literatury.
Funkcje fatyczne i magiczne
O ile przymiotnik magiczne jest jak najbardziej jasny, tak już nazwa – fatyczne może brzmieć dość tajemniczo. Wyjaśniamy zatem, że jest to po prostu funkcja wypowiedzi używana tam, gdzie koniecznie trzeba nawiązać, a najlepiej podtrzymać kontakt między dwoma lubi więcej interlokutorami. Często więc sięga się po pytania albo wykrzyknienia. Co ważne, funkcja fatyczna stosowana jest jeszcze przy powitaniach i pożegnaniach.
Funkcje języka magiczne są natomiast po to, by nie tylko kreować rzeczywistość, ale także ją kreatywnie zmieniać. Mają one moce sprawcze. Są bogate w słowa oznaczające czary, życzenia, przekleństwa (wyrażania wszelkich, złych zamiarów, intencji) itp.
Funkcje metajęzykowe i stanowiące
Funkcja metajęzykowa stosowana jest, kiedy należy opisać środki stylistyczne i elementy języka. Lecz głównie sięga się po nią, gdy wypowiedzi muszą być nakierowane na zagadnienia związane z poprawnością językową, znaczeniem poszczególnych form gramatycznych, wyrazów itd.
Przy funkcji stanowiącej jest podobnie jak w przypadku tej magicznej. Dlatego nie będziemy jej dokładnie przedstawiać. Wspomnimy tylko, że ma – jaka sama nazwa sugeruje – zdolność stanowienia, a więc także zamieniania danej rzeczywistości.
Konkretne przykłady
Funkcje językowe będą jeszcze bardziej jasne, jeśli podamy pewne przykłady bezpośrednio z nimi powiązane. Weźmy chociażby pod uwagę funkcje informatywne. Tutaj idealne będzie zdanie brzmiące następująco: „Dzisiaj jest 31 grudnia”. Po prostu przekazywana jest w czytelny sposób istotna informacja.
Jeżeli chodzi o funkcje ekspresywne (emotywne), to najlepszym przykładem jest taka wypowiedź: „Uważam, że zaśpiewałaś cudownie. Jesteś mistrzynią”. Odbiorca skupiony jest więc na wszelkich doznaniach, najlepszych i najgorszych doświadczeniach, tudzież bezpośrednich emocjach i opiniach odnoszących się do jego osoby. Jednak warto zapamiętać, że funkcja emotywna stanowi jedynie część danego tekstu pisanego czy mówionego. Najczęściej należy jej szukać tam, gdzie ważne jest odpowiednie i głośne wyrażenie emocji oraz przeżyć (nie tylko przez samego nadawcy/autora, ale też odbiorcę).
Przy funkcji impresywnej mamy zawsze zdania, które zachęcają do pewnych działań: „nie zwlekaj i kup nasz produkt już teraz” albo zmuszają do zrobienia czegoś, np. zadania na lekcji. Właśnie takie wypowiedzi stosowane są w reklamie, marketingu, różnego rodzaju poradnikach. Stąd nie brakuje w nich czasowników w trybie rozkazującym i wyraźnych form kategorycznych czy słownictwa nastawionego na ocenianie.
W funkcji poetyckiej cechę nadrzędną jest barwny, wręcz kwiecisty język. Koniecznie muszą się w nim z znaleźć epitety, porównania i wszelkie metafory. Takie figury stylistyczne, zwane też retorycznymi to oczywiście nieodzowny element wierszy (tutaj można podać przykład w postaci zwrotki każdego utworu lirycznego).
Na chwilę przyjrzyjmy się funkcji fatycznej. Jak ją rozpoznać w zdaniach i wypowiedziach? Wystarczy, że przeczytamy albo usłyszymy takie sformułowania o charakterze grzecznościowym, jak: „co tam u ciebie, dobrze się czujesz?”. Ale również w zwykłym telefonicznym „halo” oraz „cześć” na rozpoczęcie rozmowy dominuje właśnie funkcja fatyczna.
Ciekawa jest funkcja magiczna. Mówimy o niej nie tylko w kontekście czarów i zaklęć typu „abrakadabra”, ale również, gdy mamy na myśli inną moc sprawczą. Jeżeli więc ktoś powie: „życzę Ci dużo zdrowia” albo odwrotnie: „żebyś natrafił w życiu na same przeszkody”, to też zastosowana będzie funkcja magiczna (choć w tym drugim wypadku wyraźnie mamy przekleństwo!).
„Czasownik to jedna z części mowy” – takie z kolei zdanie ściśle powiązane jest z funkcją metajęzykową, natomiast, gdy nadawca wyraźnie powie: „Zwalniam panią z pracy z trybem natychmiastowym” albo „Ogłaszam Was mężem i żoną”, to będzie oznaczać jedno, że oto mamy do czynienia z funkcją stanowiącą.
Funkcje języka – krótkie podsumowanie
Można rzec, że funkcje języka to temat na kilka rozdziałów książki. Niby prosty, ale wymagający rozbudowania. Tylko w ten sposób każdy czytelnik zrozumie i zapamięta wszelkie zależności, różnice itd. Jak jednak podsumować powyższe opisy i charakterystyki?
Mimo że nadrzędnym celem każdego języka jest proces komunikowania się z innym człowiekiem (tutaj określanym mianem odbiorcy), to spełnia on znacznie więcej funkcji. Bez nich ludzka mowa byłaby znacznie uboższa. Może nie aż tak, jak za czasów prehistorycznych, ale porozumiewanie i przekazywanie różnych myśli zostałoby zwężone do tego stopnia, że ludzie woleliby używać specjalnych gestów i tzw. emotikonów.
Zdajmy sobie sprawę z jednego – funkcje języka zostały uporządkowane i zdefiniowane, aby umożliwić, ułatwić i jednocześnie ubarwić kontakt na linii nadawca-odbiorca. Wszelkie komunikaty są zatem odpowiednio sklasyfikowane, docierają zawsze do danej grupy osób. Kod językowy powinien być oczywiście zrozumiały, uniwersalny pod każdą szerokością geograficzną!